Pleidooi voor een holistische kijk op kansengelijkheid

Een zucht van opluchting – zo reageerden veel onderwijsprofessionals op het rapport Kansengelijkheid in het onderwijs uit 2021. Eindelijk erkenning dat kansenongelijkheid niet alleen een onderwijsprobleem is, maar wordt veroorzaakt op meerdere niveaus. Onderzoeker Mehmet Day pleit vier jaar later voor een holistische benadering van kansengelijkheid.

Wat was destijds de aanleiding voor jullie onderzoek?

“We kregen een opdracht van de Gelijke Kansen Alliantie van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Het thema kansenongelijkheid was in 2016 al door de Inspectie op de kaart gezet, maar stond door corona volop in de belangstelling. Leerlingen zaten thuis, waardoor verschillen zichtbaar werden. Het ene kind had een eigen kamer en een laptop, een ander had dat niet. Kansenongelijkheid werd omschreven als een veelkoppig monster, maar niemand wist wat dat betekende. Om meer grip te krijgen op het thema kregen wij de vraag om te onderzoeken welke factoren kansenongelijkheid in de hand werken. Om het concreet te maken hebben we dertig invloedrijke factoren benoemd op vijf niveaus: leerling, familie, school, wijk en samenleving.”

Het rapport had grote impact, hadden jullie dat verwacht?

“Eerlijk gezegd niet. Ik zag natuurlijk de meerwaarde om een complex thema inzichtelijk te maken met een onderverdeling in niveaus en factoren. Maar dat ons onderzoek vier, vijf jaar later nog steeds veelvuldig wordt aangehaald, had ik niet verwacht. Wat ik vooral interessant vond, was de reactie vanuit het onderwijs.
Er was een soort opluchting en gevoel van erkenning: het ligt niet alleen bij ons.”

“Het is goed om hulp te willen bieden, maar je kunt leerlingen hierdoor onbewust voortrekken”

Toch dragen scholen volgens jullie bij aan kansenongelijkheid.

“Dat klopt, ondanks alle goede bedoelingen. Het zit in systemen, zoals de overgang van primair naar voortgezet onderwijs. En patronen zoals deficit-denken, de gedachte dat school moet compenseren voor wat leerlingen van huis uit niet hebben meegekregen. Het is goed om hulp te willen bieden als leerlingen bepaalde vaardigheden niet beheersen, maar je kunt leerlingen hierdoor onbewust voortrekken. Dit gebeurt ook wanneer een basisschool het Nederlands vooropstelt en de thuistaal van meertalige kinderen minder belangrijk maakt. Of door te focussen op de basisvaardigheden ten koste van de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen – je moet het allebei doen.”

Wat kunnen scholen doen om kansengelijkheid te bevorderen?

“Het onderwijs kan het probleem niet alleen oplossen, maar scholen en docenten kunnen kansengelijkheid wel degelijk bevorderen. Invloedrijke factoren zijn vooren vroegschoolse educatie, kwalitatieve beoordeling, kwalitatieve docenten, inclusief onderwijs, curriculum, gedifferentieerd onderwijs en extra-curriculaire
activiteiten.”

Welke factor levert het meeste resultaat op?

“Het is de combinatie die werkt, maar als ik er één moet noemen, zeg ik extra-curriculaire activiteiten. Dat is niet alleen huiswerkbegeleiding, maar zijn diverse activiteiten, bijvoorbeeld in samenwerking met jongerenwerk. De school wordt een centrum waar kinderen bij elkaar komen om zich op verschillende manieren te ontwikkelen; mentaal, sociaal, sportief en creatief. Scholen die dit doen, ervaren een groot gevoel van belonging; leerlingen voelen zich gezien, gehoord en gewaardeerd. Dit leidt tot een positief schoolklimaat en daarmee tot betere leerresultaten. Een Rijke Schooldag heeft dus echt meerwaarde en bezuinigen op de
Subsidie School en Omgeving is zeer onverstandig.”

“Probeer leerlingen te zien vanuit hun eigen 'zijn' en vermijd etiketten"

Wat zijn voorwaarden voor een succesvolle aanpak?

 “Het begint met een visie op kansengelijkheid. Ga als team in gesprek: welke problemen signaleren we en hoe gaan we hiermee om? Ga hierbij uit van een breed perspectief. Dus niet alleen hard inzetten op de basisvaardigheden, beter is een holistische benadering. De mentale gezondheid en persoonlijke situatie van leerlingen hebben invloed op de leerprestaties. Probeer leerlingen daarom te zien vanuit hun eigen ‘zijn’, stimuleer identiteitsontwikkeling en vermijd etiketten. Denk ook niet vanuit tekorten en achterstanden, maar vraag je af: Welke verrijking neemt deze leerling mee vanuit zijn of haar achtergrond en hoe zou ik
in de invulling van mijn onderwijs de thuisbronnen en identiteitsbronnen van deze leerlingen kunnen meenemen?”

Welke valkuilen zijn er en hoe omzeil je deze?

“Het lerarentekort en tijdgebrek zijn niet helpend. Het kost namelijk tijd om na te denken over kansengelijkheid, om samen in gesprek te gaan en om elke leerling écht te zien en passende aandacht te geven. Dit vraagt vaak om een cultuurverandering. Een extern bureau, zoals 1801, kan helpen om onderwijsprofessionals te trainen. Het besef dat dit thema belangrijk is en tijd en ruimte nodig heeft, ligt bij de school zelf. Dit is absoluut noodzakelijk om een positief verschil te kunnen maken.”

Hoe weet je of inspanningen effect hebben?

“Kansengelijkheid is te meten. Begin met een nulmeting op de elementen waar je als team op in wilt zetten en evalueer na verloop van tijd. Kijk daarbij ook kritisch in de spiegel: wat zien we in onze eigen schoolcultuur? Hoe doen we de dingen? Cijfers geven inzicht, maar haal het gevoel er niet helemaal uit, want het gaat dus ook over belonging, identiteitsontwikkeling en het kind zien. Als je die combinatie kunt maken, ben je als school op de goede weg.”

Over Mehmet Day

Mehmet Day is sociaalpedagoog en onderzoeker, verbonden aan het Verwey-Jonker Instituut en de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is gespecialiseerd in jeugd, opvoeding en onderwijs, met een focus op de brede ontwikkeling van jongeren. Zijn werk richt zich in het bijzonder op identiteitsontwikkeling en het
bevorderen van kansengelijkheid in het onderwijs.